Ορθοδοξία και Περιβάλλον

Παναγιώτης Απ. Σίσκος

Καθηγητής   Περιβαλλοντικής Χημείας

του Πανεπιστήμιου Αθηνών

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ευχαριστώ το Δ.Σ του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Άγιου Μενίγνου του Κναφέως» για την πρόσκληση να ομιλήσω σήμερα ,ημέρα πανηγυρικού εορτασμού του προστάτη των χημικών , του Αγίου Μενίγνου του Κναφέως, μετά την τέλεση της θείας Λειτουργίας μετ’ αρτοκλασίας.

Το θέμα της ομιλίας μου «Ορθοδοξία και Περιβάλλον» καθορίστηκε από τον π. Ευάγγελο, αφενός λόγω της ενασχολήσεως μου επί πολλά έτη με το περιβάλλον από χημικής απόψεως και αφετέρου λόγω της εκπονήσεως από τον π. Ευάγγελο διπλωματικής εργασίας με θέμα «την θρησκευτική αγωγή και την εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία», κυρίως από την θεολογική ορθόδοξη θεώρηση του θέματος....

Με αφετηρία αυτόν τον γενικό τίτλο του θέματος ανακύπτουν ορισμένα ερωτήματα:

Ποία είναι η εξελικτική πορεία του ανθρώπου και ποίοι παράγοντες επηρεάζουν την σχέση ανθρώπου –περιβάλλοντος;

Ποιες είναι οι αλληλοεπιδράσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και στην φύση, στο περιβάλλον, στη Γη;

Ποια είναι ,τελικώς, η ευθύνη του ανθρώπου για την σημερινή κατάσταση του πλανήτη Γη;

Έτσι λοιπόν προκύπτει το φιλοσοφικό ερώτημα: «Είναι ο άνθρωπος εναντίον της φύσεως και ή φύση εναντίον του ανθρώπου»;

Το ερώτημα αυτό, που είναι σήμερα ίσως το σημαντικότερο υπαρξιακό ερώτημα του ανθρωπίνου γένους, τίθεται από τους μελετητές και επιστήμονες, φιλοσόφους και θεολόγους, κοινωνιολόγους και μελλοντολόγους, ενόψει της διαμορφωθείσης δυσμενούς πραγματικότητας και των εξεχόντως σημαντικών και νέων περιβαλλοντικών προβλημάτων, που αντιμετωπίζει καθημερινώς ο άνθρωπος στις αρχές του 21ου αιώνα.

Παρακολουθώντας την επιστημονική βιβλιογραφία καθώς και την επικαιρότητα των ΜΜΕ, καταγραφούμε εκφράσεις και διατυπώσεις ωσάν τις παρακάτω: Ο πλανήτης καταστρέφεται- η Γη εκδικείται, ένας πλανήτης που αξίζει να σωθεί,- ο υπέροχος πλανήτης, το κλίμα αλλάζει- ο πλανήτης υπερθερμαίνεται, ο άνθρωπος καταστρέφει το περιβάλλον- κινδυνεύει το μέλλον της ανθρωπότητας από τα αυξανόμενα περιβαλλοντικά προβλήματα, από νέες επιδημίες και θεομηνίες. Τέτοιες αλληλοσυγκρουόμενες εκφράσεις διατυπώνονται καθημερινώς και άλλες με ερωτηματικό τρόπο.

Οι καταστροφές που έχουν καταγραφεί μόνον για το 2007 από την Π.Ο.Υ. έχουν ως εξής: 21.342 νεκροί από σεισμούς και 134,6 εκατομμύρια άνθρωποι επλήγησαν από τυφώνες, πλημμύρες, βροχοπτώσεις και ξηρασία στις φτωχές περιοχές του κόσμου, της Ν. Αφρικής, της Ν. Αμερικής, του Μπανγκλαντές, του Πακιστάν και της Β. Κορέας.

Παρά την τεράστια τεχνολογική πρόοδο ο άνθρωπος κινδυνεύει από τις φυσικές καταστροφές και το τίμημα των καταστροφών αυτών, βάσει των καταγραφών ,είναι δυσβάκτο, πολλές φορές ανεξήγητο για τον σοφό, τον έμφρονα άνθρωπο (Homo sapiens ) .

2. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ, ΦΥΣΗ, ΚΤΙΣΗ, ΚΟΣΜΟΣ,ΑΝΘΡΩΠΟΣ.

Για να διευκολυνθούμε στην παρακολούθηση της απαντήσεως στο διπλό αυτό ερώτημα, είναι αναγκαίο να διερευνήσουμε την έννοια και σημασία των λέξεων άνθρωπος, φύση, περιβάλλον, κτίση, κόσμος, κυρίως σύμφωνα με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα , αλλά και τις θρησκευτικές δοξασίες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης.

Οι επιστημονικές απόψεις και θέσεις κρίνονται ως αντικειμενικές και συνεχώς αναθεωρούνται, τροποποιούνται και διορθώνονται. Οι θρησκευτικές δοξασίες και η θρησκευτική πίστη παραμένουν αναλλοίωτες. Κατά την άποψη του Μητροπολίτη Πάφου κ. Γεωργίου, δρα χημικού και θεολόγου, η θρησκεία και η επιστήμη συμπορεύονται στην αναζήτηση της αλήθειας της κτίσεως του σύμπαντος κόσμου.

2.1. Φύσις

Οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι, που ανέπτυξαν την θεωρία του υλο-ζωισμού, δεν διέκριναν καμία θεμελιώδη διαφορά μεταξύ της ύλης, της ζωής και της συνείδησης. Κατ’ αυτούς, η φύση περιλαμβάνει οτιδήποτε υπάρχει ή είχε υπάρξει ποτέ. Η λατινική λέξη nature (φύση) προέρχεται από το ρήμα nascor, γεννιέμαι και γεννώ, δηλαδή φύσις φύουσα (nature nurturance) και φύσις φυομένη (nature naturata) .

Αργότερα οι σοφιστές αντιπαρέθεσαν το “φυσικό” στο “συμβατικό”, δηλαδή αυτό που υπήρχε αρχικά σ’ αυτό που αποτελούσε και παρέμβαση του ανθρώπου, και κατά συνέπεια το «φυσικό» κατέληξε να αντιπαρατίθεται στο «ανθρώπινο» και επομένως στο «υπεράνθρωπο”.

Υπό την επίδραση της πλατωνικής φιλοσοφίας και εν μέρει του χριστιανισμού, καθιερώθηκε στους μεταγενέστερους χρόνους η απόλυτη αντιδιαστολή του σώματος με το πνεύμα, ενώ η φύση, ή ο κόσμος και η σάρκα ταυτίστηκαν αποκλειστικά και μόνον με τη υλική σφαίρα του σύμπαντος.

Στην περίοδο της αναγέννησης υιοθετήθηκε μια πιο ευνοϊκή στάση απέναντι στον υλικό κόσμο ,ενώ μεταγενέστεροι φιλόσοφοι ταύτισαν τη φύση με ολόκληρο το σύμπαν, δίνοντας της μια έννοια που απέκλειε τη δυνατότητα να υπάρχει οτιδήποτε υπερφυσικό. Έτσι προήλθε η φυσιοκρατία, τόσο στις επιστήμες όσο και στη φιλοσοφία.

Κατά την ορθόδοξη υμνολογία της εκκλησίας μας χρησιμοποιείται εναλλακτικά για τον κτιστό κόσμο η φύσις και η κτίσις «Ευφραινέσθω η κτίσις, χορεύτω η φύσις». Η βιβλική και εκκλησιαστική παράδοση ύμνησε και μεγάλυνε τη φύση.

2.2. Κτίσις

Η κτίσις ή κτίσις του κόσμου, είναι όροι χρησιμοποιούμενοι από την θεολογία των μονοθεϊστικών θρησκειών, που πιστεύουν ότι η φύσις ή ο φυσικός κόσμος, ή η Γη είναι κόσμημα και στολίδι και έχει δημιουργό κτίστη.Από «κτίσεως κόσμου», ή από Αδάμ είναι μια από τις χρονολογικές αφετηρίες, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την χρονολόγηση της κτίσεως, του κόσμου ή της Γης.

Η κτίσις του κόσμου, ως εποχή στηρίχθηκε στο βιβλίο της Γενέσεως της Παλαιάς Διαθήκης περί της δημιουργίας του πρώτου ανθρώπου και της γενεαλογίας των καταγόμενων από αυτούς πατριαρχών του ιουδαϊκού λαού. Τα διασωθέντα κείμενα της Γενέσεως, παρουσιάζουν αντιθέσεις και διαφορές ως προς την ακριβή τοποθέτηση της κτίσεως του κόσμου χρονολογικά.

Οι ιστορικοί συμφωνούν στο γεγονός ότι η ιουδαϊκή νοοτροπία έτεινε να προσδώσει αποφασιστική σπουδαιότητα στη ιστορία (ειδικά στην ιστορία του εκλεκτού του θεού) και να βλέπει το θεό να αποκαλύπτεται κυρίως από τις ενέργειες του στην πορεία της ιστορίας. Η φύση έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο σ’ αυτή την αποκάλυψη. Αυτή η ενασχόληση με την ιστορία μάλλον, παρά με φύση, οδήγησε στην ανάπτυξη της προφητείας σε βάρος της κοσμολογίας στο ιουδαϊκό λαό.

Απεναντίας ο ελληνικός πολιτισμός απέδιδε μικρότερη σημασία στην ιστορία. Η φύση πρόσφερε στον Έλληνα την αίσθηση της ασφάλειας που χρειάζονταν. Η κοσμολογία ήταν το επίκεντρο των ενδιαφερόντων των Ελλήνων φιλοσόφων, που έβλεπε το Θεό παρόντα στον κόσμο και ρυθμιστή του κόσμου με τους νόμους του, την κυκλική κίνηση και τη φυσική αναπαραγωγή.

Από τη σύγκριση αυτή φαίνεται ότι η ιουδαϊκή θέση φαίνεται να υστερεί σε κοσμολογικό ενδιαφέρον, ενώ η ελληνική σε προφητικό. Ο αρχαίος, κλασσικός Χριστιανισμός από τον παραπάνω συνδυασμό οδηγήθηκε στη κοσμολογική προφητεία και ανέπτυξε την ευχαριστιακή κοσμολογία.

Αλλά για την λειτουργική ευχαριστιακή θεώρηση του κόσμου (η κτίση ως ευχαριστία) δεν υπάρχει φυσικό και υπερφυσικό, υπάρχει φύση και δημιουργία, ως ενιαία πραγματικότητα, που προέρχεται από το Θεό και «αναφέρεται» στο Θεό. Όλα αυτά προϋποθέτουν την ύπαρξη μιας αλληλεξάρτησης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, καθώς και το ότι ο άνθρωπος δεν ολοκληρώνεται παρά μόνον, όταν γίνει η ανακεφαλαίωση της φύσεως. Έτσι καταλήγουμε ότι Άνθρωπος και Φύση δεν είναι σε αντίθετη, σε ανταγωνισμό, αλλά σε θετική σχέση.

2.3. Κόσμος

Ο κόσμος ως αστρονομικός όρος είναι το Σύμπαν και οι νόμοι του. Κόσμος από φιλοσοφική άποψη είναι το Σύμπαν θεωρούμενο ως ένα καλά διατεταγμένο σύστημα, η ολότητα όλων των υπαρχόντων, εν χώρω και χρόνω, όντων και συστημάτων (πλανητών, κομητών, απλανών αστέρων, γαλαξιών).

Οι Έλληνες φιλόσοφοι και κυρίως οι Ίωνες, οι λεγόμενοι φυσικοί η προσωκρατικοί, προσπάθησαν να αναπτύξουν ένα θεωρητικό σύστημα για τον κόσμο απαλλαγμένο από μυθικές παραστάσεις. Οι Πυθαγόρειοι χαρακτήρισαν το Σύμπαν ως κόσμο εξαιτίας της τέλειας τάξης και αρμονίας, σε αντίθεση με την αδιαμόρφωτη ουσία του χάους.

Η κοσμολογία ασχολείται, τόσο με την έννοια της γενικής φιλοσοφίας της φύσης, όσο και με την έννοια της κοσμογονίας (θεωρία για την προέλευση και το γίγνεσθαι του κόσμου). Συχνά ωστόσο η έννοια του κόσμου περιορίζεται σε ένα μέρος του Σύμπαντος, π.χ. το ηλιακό σύστημα ή τη Γη ή ακόμα στον κόσμο του φυτών, τον κόσμο των ζώων, τον κόσμο των ορυκτών, τον κόσμο των ανθρώπων. (Ανθρωπόσφαιρα).

Συχνά ή έννοια του κόσμου συνδέεται με την έννοια της δημιουργίας. Οι σημερινές απόψεις περί δημιουργίας του κόσμου έχουν ως εξής: Το Big Bang η μεγάλη έκρηξη συνέβη πριν από 13,7 δισ. έτη, ο ήλιος σχηματίστηκε πριν από 7,5 δισ. έτη, η Γη πριν από 4.7 δισ. έτη. Η αρχή της ζωής επί της Γης άρχισε πριν από 3,5 δις. ετη με την σειρά μονοκύτταρα (προκαριωτικά, ευκαριωτικά), φαγοκυτταρικά, κυανοαβακτήρια, οπότε άρχισε και η φωτοσύνθεση των φυτών και εν συνέχεια η εμφάνιση των ζώων στη στερεά. Ο ήλιος με την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (φωτόνια), η οποία φθάνει στην επιφάνεια της Γης, μέσω της ατμόσφαιρας, δημιουργεί και συντηρεί τη ζωή επί της Γης.

Η εμφάνιση των ανθρωπίδων εντάσσεται πριν από 1 εκατ. έτη και ο Homo sapiens πριν από περίπου 40.000 έτη, δηλαδή στην παλαιολιθική εποχή διάρκειας, 700.000 -9. 000 π. Χ. και ο τότε πληθυσμός σε ολόκληρη τη Γη δεν ξεπερνούσε τα 10 εκατομμύρια ανθρώπων.

2.4 Διερεύνηση της εννοίας άνθρωπος.

Ο άνθρωπος ως βιολογική οντότητα ανήκει στα θηλαστικά και κατατάσσεται στον κλάδο των πρωτευόντων με ευδιάκριτη την παρουσία του έμφρονα ή σοφού ανθρώπου (Homo sapiens) και πριν από περίπου 40.000- 100.000 έτη.

Το 1859, ο Δαρβίνος με το πολύκροτο σύγγραμμα του «Η καταγωγή των ειδών» της βιολογικής εξέλιξης, επέφερε αναταραχή στην επικρατούσα βιβλική αντίληψη για το αμετάβλητο και τη σταθερότητα των φυτικών και ζωικών ειδών και για το θρησκευτικό «επιχείρημα» της κατασκευής του κόσμου από το Δημιουργό. Η επέκταση της οργανικής και βιολογικής εξέλιξης του Δαρβίνου περιελάμβανε και το ανθρώπινο είδος και αυτό προκάλεσε αντιδράσεις στην πίστη των ανθρώπων ότι ο άνθρωπος θεωρείται μοναδικό και εξαιρετικό δημιούργημα. Με άλλα λόγια στην διαμάχη αυτή δεν έγινε ένας σαφής διαχωρισμός ανάμεσα σ’ αυτό που ανατομικά και φυσιολογικά ορίζεται ως άνθρωπος, δηλαδή το βιολογικό είδος Homo sapiens και στην ουσία του ανθρώπου στην πιο πλατιά φιλοσοφική έννοια. Και σήμερα ακόμη συνεχίζονται οι διαμάχες μεταξύ των δαρβινιστών και δημιουργιστών από τη μη σωστή χρήση των λέξεων «Άνθρωπος» και «ανθρώπινο» σε ό,τι αφορά την εξέλιξη της προέλευσης του είδους.

Το σημαντικότερο γνωσιολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι η ικανότητα χρησιμοποιήσεως συμβόλων και η απόδοση υποκειμενικών εννοιών. Το χαρακτηριστικό αυτό αποδίδεται με το κλασσικό παράδειγμα του L.White. Κανένας χιμπατζής δεν μπορεί να διακρίνει ποτέ τον αγιασμό από το κοινό νερό, τη διαφορά όμως αυτή μπορεί να τη διδαχθεί οποιοσδήποτε άνθρωπος.

Η ψυχολογία συνοψίζει σε δύο τις ορμές , που καθορίζουν, με χαρακτήρα αναγκαιότητας, τη ψυχοσωματική βιοδομή του ανθρώπου: Την ορμή της αυτοσυντηρήσεως (βιωσιμότητας) και την ορμή της διαιώνισης (σεξουαλικότητας). Στην πρώτη εντάσσεται και η θρησκευτικότητα. Ο άνθρωπος βλέπει να απειλούν την ύπαρξή του δυνάμεις ή παράγοντες, που δεν μπορεί να ελέγξει, όπως πολλά φυσικά φαινόμενα: Ηφαίστεια, σεισμοί, καταιγίδες, κεραυνοί, πλημμύρες, ξηρασίες, σιτοδεία, φωτιά κ.α.

Η χριστιανική διδασκαλία προβάλλει τον άνθρωπο ως το τελειότατο λογικό δημιούργημα του Θεού. Επλάσθη «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του δημιουργού του και γ’ αυτό τονίζεται η κυριαρχική αποστολή του στην όλη δημιουργία του θεού. Η θεοκεντρική κατανόηση του ανθρώπου και του κόσμου ολοκληρώθηκε με την ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου του Θεού για την σωτηρία του ανθρώπου και της ανακαίνισης της φύσεως.

3. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

3.1 Οικ-ιστορία

Έχοντας υπόψη τις προσφάτως διατυπωμένες απόψεις περί της οικο-ιστορίας (eco-history) ή ορθότερα περιβαλλοντικής ιστορίας (Tyrell, 2005), η εξελεγκτική πορεία του ανθρώπου μπορεί να ερμηνευτεί, ως αποτέλεσμα βιοτικών αλληλοεπιδράσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και στη Γη. Τα χαρακτηριστικά της Γης «καθόρισαν τα γεγονότα σχεδόν εξίσου σημαντικά με τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, που έζησαν σε αυτήν». Η οικο-ιστορία εκλαμβάνει λοιπόν τους ανθρώπους «ως ένα στοιχείο μέσα σε σύνθετα και εξελισσόμενα οικοσυστήματα». Σημαντικό θέμα των μελετών της περιβαλλοντικής ιστορίας αποτελεί η αλληλοεπίδραση μεταξύ των διαφόρων μορφών ζωής και του περιβάλλοντος, η οποία περιλαμβάνει το κλίμα και τα αποθέματα τροφίμων.

Μελετώντας την κατάρρευση των πολιτισμών, π.χ. των Ίνκας, Μάγια και Βίκινγκ, που ήταν δυναμικές κοινωνίες και οι κάτοικοι τους δεν ήσαν πρωτόγονοι ή άφρονες , ο Τζ. Ντάιαμοντ διατυπώνει την άποψη ότι πέντε είναι οι κύριοι παράγοντες για την καταστροφή μιας κοινωνίας. Η μεταβολή του κλίματος, η απουσία εμπορίου, οι επιθέσεις γειτονικών πληθυσμών, η αυτόκλητη περιβαλλοντική καταστροφή και η πολιτική αδιαλλαξία. Ο καθένας του αρκεί, αν και συνήθως συνυφαίνονται δυο ή περισσότεροι παράγοντες.

Ο συλλογικός τόμος A companion to environmental philosophy με έκδοτη τον D. Jamieson, αναφέρεται στην κλασσική ελληνική παράδοση των φυσικών φιλοσόφων. Δεν μπορεί να θεωρηθεί υπερβολή ότι η περιβαλλοντική ιστορία και η περιβαλλοντική φιλοσοφία μελετούν και οι δυο το περιβάλλον του ανθρώπου μέσα στο οποίο εξελίσσεται.

3.2 Τεχνολογικές επαναστάσεις

Με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής, ο άνθρωπος ξεκίνησε την πρωτόγονη τεχνολογική ανάπτυξη. Η αρχή της τεχνολογικής αναπτύξεως χάνεται στην ιστορία της ανθρωπότητας, η οποία σύμφωνα με εκτιμήσεις, άρχισε πριν από περίπου 1-2 εκατομμύρια έτη.

Ο άνθρωπος άρχισε τις πρώτες επεμβάσεις και προσπάθειες κατακυριεύσεως του περιβάλλοντος με τη χρήση των πρωτόγονων εργαλείων. (Λίθινη εποχή διάρκεια 700.000 π.Χ. έως 3.000 π.Χ). Με τα εργαλεία και τα όπλα, που κατασκεύασε, άρχισε τον προοδευτικό έλεγχο των διαφόρων φυσικών πόρων και πηγών ενέργειας. Καλλιέργησε φυτά για να αντλεί τροφή, εξημέρωσε ζώα και χρησιμοποίησε τη ζωική ενέργεια τους, εφεύρε τα ενδύματα, κλπ. Η εξημέρωση των φυτών και των ζώων θεωρείται ως η μεγαλύτερη επέμβαση του ανθρώπου και αυτό χαρακτηρίζεται ως αγροτική η γεωργική επανάσταση, που έλαβε χώρα πριν από 10000 έτη.

Το δεύτερο ευδιάκριτο στάδιο ήταν η διαχείριση και εκμετάλλευση του ανόργανου κόσμου, που περιελάμβανε την τήξη των μετάλλων (εποχή χαλκού και εποχή σιδήρου) και τις πρωτόγονες χρήσεις του ανέμου και του ύδατος (ήπιες μορφές ενέργειας).

Αυτού του είδους η ανάπτυξη ήταν επαρκής για την αντιμετώπιση των απαιτήσεων των παλαιοτέρων πολιτισμών. Τεχνολογική ανάπτυξη, λοιπόν, είχαμε από την αρχή της εμφανίσεως του ανθρώπου, αλλά που αύξανε με ανεπαίσθητους ρυθμούς, ώστε η ανάπτυξη να θεωρείται χρονικώς σταθερά.

Ο σύγχρονος πολιτισμός, ο «υψηλοτέρου» επιπέδου πολιτισμός, εμφανίζεται με τη Πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση, που έλαβε χώρα το 1760-1840 μ.Χ., στην Αγγλία με την καύση του άνθρακα και την παραγωγή ατμού, καθώς και την κατασκευή ατμοκίνητων μηχανών,

ατμομηχανών, όταν δηλαδή η τεχνολογική ανάπτυξη άρχισε να αυξάνεται με ρυθμό εκθετικής προόδου.

Η Δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση, συντελέστηκε περί το 1900 μ.Χ στη Γερμανία, και εκφραστηκε με την καύση των υγρών καυσίμων, του πετρελαίου και την παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας (εποχή ηλεκτρικής ενέργειας) με τους ηλεκτροκινητήρες και την ευρεία χρήση των ηλεκτρικών μηχανών.

Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία άρχισε στην Αμερική και στην Ιαπωνία το 1980 μ.Χ. στηρίζεται στη βιοτεχνολογία, στην αναγεννώμενη δύναμη των γονιδίων ,όπως είναι για παράδειγμα τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα και την ηλεκτρονική με τα μικροηλεκτρονικά, τους υπολογιστές, την ασύρματη τηλεφωνία, κ.τ.λ. (βιοτεχνολογική και ηλεκτρονική εποχή).

3.3. Το αλληλένδετο της ενέργειας, οικονομίας και περιβάλλοντος.

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω προκύπτει η βελτίωση της διατροφής και των υπηρεσιών υγείας, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής του ανθρώπου και τελικώς η αύξηση του πληθυσμού της γης. Έτσι ενώ ο πληθυσμός της Γης στην παλαιολιθική εποχή ήταν 5-10 εκατ. και στην ελληνική αρχαιότητα 300 εκατ., στην 1η Βιομηχανική Επανάσταση (1800 μ.Χ) ήταν 800 εκατ. και το 1900 μ.Χ. στη 2η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν 1,5 δισ., το 1960 μ .Χ 3 δισ., το 2000 μ.Χ. στα 6 δισ. και προβλέπεται για το 2050 μ.Χ. τα 12 δισ. κατοίκους. Το προσδόκιμο ζωής του ανθρώπου την εποχή του Περικλεούς ήταν 28 έτη, το 1900 ήταν 48 έτη, το 1990 ήταν 78 και προβλέπεται κατά τους μελλοντολόγους το 2100 να είναι 160 έτη. Υπενθυμίζεται ότι κανένα από τα ζώα δεν μπόρεσε να αύξηση την ηλικία του, ή το ύψος του παρά μόνον ο άνθρωπος.

Είναι απαραίτητο να επισημανθεί ότι κατά τον Μεσαίωνα, 1000 -1600 μ.Χ. ο πληθυσμός της Γης παραμένει σταθερός ή μειώνονταν εξαιτίας επιδημιών που ενέσκηπταν, π.χ. επιδημία πανώλης σε συνδυασμό με άλλες φυσικές καταστροφές. Έτσι στην αρχή της 1ης Βιομηχανικής Επανάστασης αναπτύχθηκε η ιατροφαρμακευτική τεχνολογία.

Με την αύξηση του πληθυσμού, του προσδόκιμου ζωής και της ποιότητας ζωής αυξάνονται οι απαιτήσεις σε φυσικούς πόρους και πηγές ενέργειας κι έτσι σήμερα φθάσαμε στην ενεργειακή κρίση. Η ενεργειακή κρίση φαίνεται να δημιούργησε και την οικονομική κρίση με τα γνωστά συμπτώματα του στασιμοπληθωρισμού και της ανεργίας. Είναι γνωστό ότι σχεδόν συγχρόνως εμφανίστηκε και η οικολογική κρίση (περιβαλλοντική κρίση), δηλαδή η υποβάθμιση ή απορρύθμιση του περιβάλλοντος.

Για να αυξηθεί η γεωργική παραγωγή χρησιμοποιήθηκαν γεωργικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα. Για να καλυφθούν οι ανάγκες σε ένδυση και κατοικία αναπτύχθηκε η βιομηχανία πλαστικών και μία σειρά χημικών βιομηχανιών. Η ποικιλία των συνθετικών χημικών ουσιών και τα διάφορα παραπροϊόντα της γεωργικής, μεταφορικής και βιομηχανικής δραστηριότητας προκάλεσαν σοβαρές αναστατώσεις στα οικολογικά συστήματα. Για να αυξηθεί η ταχύτητα επικοινωνίας και μεταφοράς κατασκευάστηκαν τα διάφορα συγκοινωνιακά μέσα, αυτοκίνητα, τρένα, πλοία, αεροπλάνα. Διανύουμε την εποχή της πληροφορίας και επικοινωνίας.


Φαίνεται ότι πληθυσμός της Γης δεν αυξήθηκε κατά τρόπο ομαλό και παράλληλα η ανάπτυξη δεν προγραμματίστηκε με προοπτική το μέλλον και συνέπειες αυτών υπήρξαν η ενεργειακή, περιβαλλοντική και οικονομική κρίση. Συνεπώς ενέργεια – περιβάλλον –οικονομία είναι αλληλένδετα φαινόμενα και προβλήματα, που απασχολούν όλες τις χώρες του κόσμου.

3.4 Αντιρρυπαντικές Τεχνολογίες- Καθαρές Τεχνολογίες.

Η καταπολέμηση της ρυπάνσεως σήμερα γίνεται με την ανάπτυξη νέων, καθαρότερων τεχνολογιών (Clearer Technology) ή των καλυτέρων διαθεσίμων τεχνολογιών για την παραγωγή αγαθών και προϊόντων καθώς και την ανάπτυξη αντιρρυπαντικών τεχνολογιών. Αναφέρονται ως χαρακτηριστικά παραδείγματα: η εισαγωγή εν μέρει των καταλυτικών αυτοκινήτων καθώς και η εφαρμογή νέων αντιρρυπαντικών τεχνολογιών για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος από λιγνίτη καθώς και η χρησιμοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Σήμερα με τις νέες τεχνολογίες καύσεως αφενός αυξάνεται η ενεργειακή απόδοση των κλασσικών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας αφετέρου ελαττώνεται σημαντικά το εκπεμπόμενο ρυπαντικό φορτίο.

Το φυσικό αέριο αποτελεί το οικολογικό, το «πράσινο» καύσιμο της εποχής μας με πολλά πλεονεκτήματα έναντι των υδρογονανθράκων και των στερεών καυσίμων του άνθρακα. Το υδρογόνο, το οποίο καιόμενο δίνει νερό με την τεχνολογία των κυψελίδων, αναμένεται να αντικαταστήσει εν μέρει τα ορυκτά καύσιμα στο προσεχές μέλλον. Υπάρχουν επίσης ελπίδες για την αξιοποίηση της πυρηνικής ενέργειας συντήξεως.

3.5. Η σημερινή κατάσταση του πλανήτη γη.

Ο προβληματισμός για βιώσιμο αστικό (δομημένο) περιβάλλον εντείνεται τα τελευταία χρόνια μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Η αστικοποίηση (urbanization), η δημιουργία μεγάλων αστικών κέντρων και η συνάθροιση πολλών ανθρώπων στις πόλεις απέκτησε νομοτελειακό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι στις πόλεις σε μικρό χώρο και σε μικρό χρόνο απολαμβάνουν όλα τα διαθέσιμα αγαθά, προϊόντα και υπηρεσίες με λίγο κόπο και με μικρό σχετικό κόστος. Η τάση του ανθρώπου για αστικοποίηση και παγκοσμιοποίηση ή οικουμενικοποίηση (globalization) υφίσταται από αρχαιοτάτων χρόνων, από τότε που ο άνθρωπος απέκτησε την επιθυμία της κατακυρίευσης της γης και της κατακτήσεως οποιοδήποτε αγαθού και προϊόντος, όπου Γης.

Άπο τη φυσική δραστηριότητα εμφανίζονται τα φυσικά φαινόμενα και οι φυσικές καταστροφές, π.χ. από υπερηφαίστεια , σεισμούς, τυφώνες και πλημμύρες. Από αυτά φαίνεται ότι ο άνθρωπος δεν έχει άμεση ευθύνη για την πρόκληση των φυσικών καταστροφών και υφίσταται τις συνέπειες των νόμων της φύσεως και προσπαθεί με τις υπάρχουσες τεχνολογίες να ελαχιστοποιήσει τις συνέπειες.

Από τα έργα και τις ενέργειες του ανθρώπου προκύπτουν τα τεχνολογικά και περιβάλλοντα ατυχήματα π.χ. λιώσιμο των πάγων Γροιλανδίας, αύξηση θερμοκρασίας της Γης, πετρελαιοκηλίδες ,μολυσμένο νερό, γρίπη πουλερικών, εξάπλωση του έιτζ, καταστροφή δασών Αμαζόνιου. Φαίνεται ότι ο άνθρωπος έχει έμμεση ή άμεση ευθύνη για τις καταστροφές και τις σχετικές συνέπειες. Η ευθύνη του αυτή είναι πολύ μεγάλη ώστε να μην προκαλεί τη φύση με τις δραστηριότητες του και να μη παραβιάζει τα όρια λειτουργίας των οικοσυστημάτων της φύσεως.

Ο αναπτυσσόμενος κόσμος εμφανίζει στοιχεία πρωτογονισμού με τη χρησιμοποίηση πρωτόγονων μέσων επιβιώσεως στην Ασία και την Αφρική. Το ερώτημα είναι τι θα κάνουμε γι αυτούς τους ανθρώπους. Θα τους αφήσουμε στο πρωτογονισμό τους; Θα τους δώσουμε την ευκαιρία για την βελτίωση της ποιότητας ζωής των, με αναμενόμενα αποτελέσματα την περιβαλλοντική υποβάθμιση;

Ο Βάκον (Bacon) πιστεύει ότι η επιστημονική γνώση, που απέκτησε ο άνθρωπος μετατρέπεται σε τεχνολογική εξουσία πάνω στη φύση. Η διαπίστωση αυτή πολύ δύσκολα μπορεί να χρονολογηθεί πριν το 1850 μ.Χ., με εξαίρεση τις χημικές βιομηχανίες του 18ου αιώνα, που άρχισαν να αναπτύσσονται μετά το 1760 μ.Χ.

Περιβαλλοντικό ερώτημα προς επιστημονική διερεύνηση παραμένει τι σημαίνει η ανυπακοή των Αδάμ και Εύας, που έφαγαν από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του πονηρού, τι σημαίνει η αποτυχία του Πύργου της Βαβέλ, τι σημαίνει η ύβρις των αρχαίων Ελλήνων, καθώς και η τιμωρία του Προμηθέα Δεσμώτη, που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς, και σήμερα η πρόκληση του πολωνίου και των πυρηνικών όπλων καθώς και η επέμβαση στο γονιδιακό υλικό του ανθρώπου.

Είναι τεχνολογικές κατακτήσεις επί της φύσεως και η φύση εναντιώθηκε προς τις χωρίς μέτρο ενέργειες του ανθρώπου; Μήπως την διάχυση της τεχνολογίας δεν μπορεί να τη σταματήσει άλλος παρά μόνον ο ίδιος ο άνθρωπος μετά τα παθήματά του; O M. Delamonte καταλήγει στο συμπέρασμα. Δυο πρωταγωνιστές υπάρχουν στον πλανήτη Γη, η φύση και ο άνθρωπος σε μια περίτεχνη ισορροπία συμβιώσεως της κοσμικής αυτής δυαρχίας.

4. Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Ο προβληματισμός που τίθεται από τους οικολόγους ή τους απαισιόδοξους είναι ότι η αλόγιστη οικονομική ανάπτυξη των αναπτυγμένων χωρών οδηγεί στην μεγάλη οικονομική μεγέθυνση ως το στάδιο της αφθονίας και υπερκατανάλωσης με επακόλουθο την φθίνουσα κοινωνική ευημερία στις χώρες αυτές (εγκληματικότητα, ναρκωτικά, στρες, υπνωτικά φάρμακα, έιτζ, επιδημίες) και χειροτέρευση του επιπέδου ζωής των υποανάπτυκτων χωρών. Σήμερα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της γης, περίπου το 65%, αντιμετωπίζει προβλήματα διατροφής, υγείας, εκπαίδευσης.

Απεναντίας, οι οικονομολόγοι ή οι αισιόδοξοι διατείνονται ότι η οικονομική ανάπτυξη και πρόοδος είναι έμφυτη και ενδόμυχη επιθυμία του ανθρώπου για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και είναι τελικώς προς όφελος και των πλουσίων και φτωχών. Εκεί όπου υπάρχει οικονομική ανάπτυξη οι δείκτες της ποιότητας ζωής είναι καλύτεροι ως προς αυτούς που είναι ακόμα υπό ανάπτυξη: Μεγαλύτερος χρόνος επιβίωσης, μικρότερη βρεφική θνησιμότητα, καλύτερη εκπαίδευση, καλύτερη μόρφωση, καλύτερα μεταφορικά μέσα, καλύτερη επικοινωνία, λιγότερος χρόνος εργασίας. Επομένως κατά τους οικονομολόγους η οικονομική ανάπτυξη που γίνεται σε βάρος της ύλης και των φυσικών πόρων έχει και ηθική και πνευματική διάσταση. Παρέχει το αγαθό της μακροζωίας, της καλής υγείας και εκπαίδευσης και μας εξασφαλίζει άλλα πνευματικά αγαθά.

Φυσικά, η πρώτη σκέψη όλων μας, όταν ακούμε ότι οι καταστροφές πληθαίνουν, ποιό είναι το μέλλον της ανθρωπότητας. Αλλά στον πλανήτη αυτόν δεν είμαστε μόνοι. Ύστερα από 3,5 δισ. χρόνια εξέλιξης της ζωής στη Γη, 10 δισ. διαφορετικά είδη ζώων και φυτών τη μοιράζονταν. Ήρκεσαν μερικοί αιώνες εκβιομηχάνισης και μισός αιώνας υπερπληθυσμού για να οδηγήσουμε τους συγκατοίκους μας σε μίαν αθρόα γενοκτονία. O παγκόσμιος πληθυσμός του ανθρωπίνου είδους πρόκειται μόλις σε μια γενιά να πηδήσει από 6 δις στα 9 δις. Και αυτό ενόσω 800 εκατ. άνθρωποι πεθαίνουν ήδη της πείνας, γύρω στα 2 δις. υποσιτίζονται και 3 δις. επιβιώνουν με δύο δολάρια εισόδημα τη ημέρα.

Ο υπερπληθυσμός δηλητηριάζει με τα απόβλητά την πολύτιμη καλλιεργήσιμη Γη ή τη σκεπάζει με μπετόν, ενώ υδάτινοι πόροι που συντηρούσαν πλήθος ειδών αποστραγγίζονται σωρηδόν για τις ανάγκες του νεότευκτου ανθρώπινου πληθυσμού. Με αυτούς του ρυθμούς, τα μισά έως και τα δύο τρίτα των άλλων ειδών, που ζουν ακόμη γύρω μας, θα έχουν εξαλειφθεί ως το τέλος του τρέχοντος αιώνα.

Μπορεί να αντιστραφεί αυτή η πορεία; «Όχι» λέει ο φημισμένος κινεζοαμερικανός βοτανολόγος Πίτερ Ρέιβεν (Peter Raven) «Ό,τι χάθηκε, χάθηκε . Το θέμα είναι να βρούμε το σημείο σταθεροποίησης, να φθάσουμε σε ένα επίπεδο πληθυσμού, που μπορεί να θρέψει ο πλανήτης και να βρούμε τεχνολογίες που θα αντικαταστήσουν τις βλαβερές ,που χρησιμοποιούμε σήμερα. Αλλά το κακό είναι συμπληρώνει «ότι ο άνθρωπος συνεχίζει να ζει σαν να του ανήκουν όχι ένας, μα περισσότεροι πλανήτες».Μπορεί ο πλανήτης μας να αντέξει και να συντηρήσει μία ακόμη μεγαλύτερη καταναλωτική τάξη σαν τη δική μας;

Ο εξαίρετος συγγραφέας Κώστας Τσιρόπουλος επισημαίνει αυτό το αδιέξοδο με το πρόσφατο, το 2010, δοκίμιο με τίτλο «Η μετάβαση του καταναλωτικού ανθρώπου».

5. Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗ ΦΥΛΑΞΗ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Ο καθηγητής Αλέξανδρος Σταυρόπουλος στο προσφάτως εκδοθέν βιβλίο του: «Η ζωή σε επίπεδο μορίων» διατυπώνει δύο εναγώνια ερωτήματα:

Άραγε οι εκρηκτικές τεχνολογικές εξελίξεις του 20ου αιώνα, οι οποίες άλλαξαν δραματικά τον τρόπο ζωής του ανθρώπου και έδωσαν την δυνατότητα να κυβερνά ακόμα και την κληρονομικότητά του, δημιουργούν κάποια αισιοδοξία για μέλλον ;

Ο τρόπος ζωής στις αρχές του 21ου αιώνα, όπως οριοθετείται από τις προόδους μιας καλπάζουσας τεχνολογίας με τα αγαθά και τα δεινά, που έχει συσσωρεύσει στον καθένα από μας και τον πλανήτη, θα είναι καλύτερη η ζωή στον αιώνα που διανύουμε;

Ποια είναι η ευθύνη του ανθρώπου για την μελλοντική κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος; Ο γεωπόνος Θεόδωρος Ψαριώτης στο εξαίρετο βιβλίο του «Χρήστες ή καταχραστές» δίδει το μήνυμα της ευθύνης για τη σωτηρία του φυσικού κόσμου. «Η αγάπη του ανθρώπου προς τη φύση δεν πρέπει να έχει ως σκοπό μόνο την ικανοποίηση φυσικών αναγκών, αλλά οφείλει να πηγάζει από την ηθική υποχρέωση του ανθρώπου έναντι της δημιουργίας».

Κατά τον διανοούμενο Ronald Higgns έξι κίνδυνοι απειλούν το μέλλον του κόσμου, έβδομος όμως εχθρός είναι η αδιαφορία και αδράνεια απέναντί τους.

Ο Επίσκοπος Διοκλείας Κάλλιστος επισημαίνει: «Οποτεδήποτε προσφέρουμε, ενεργούμε ως πρόσωπα που σχετίζονται. Αυτός ο συλλογικός χαρακτήρας της ανθρώπινης ταυτότητάς μας είναι σήμερα πιο σημαντικός από ποτέ. Αν δεν μάθουμε να μοιραζόμαστε τον κόσμο, θα τον καταστρέψουμε και μαζί μ’ αυτόν και τους εαυτούς μας»

Σημειώνει ο καθηγητής Βασίλειος Γιούλτσης: « Η αδυναμία του ανθρώπου να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του δεν οφείλεται τόσο στην εχθρότητα του περιβάλλοντος, όσο στους εσωτερικούς φόβους του ανθρώπου από την απειλή του θανάτου. Στα συναισθήματα αυτά πρέπει να αναζητηθεί όχι μόνο η κατάχρηση, η αλόγιστη σπατάλη των φυσικών αγαθών ή η προνομιακή τους χρήση από λίγους ανθρώπους, αλλά και η απίστευτη σκληρότητα στις περιοχές της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής εκμεταλλεύσεως»


Ο Μητροπολίτης Πέργαμου Ιωάννης Ζηζιούλας, Καθηγητής και Ακαδημαϊκός, στο βιβλίο του «Η κτίσης ως ευχαριστία» αναφέρει «Το πρόβλημα της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος του ανθρώπου δεν είναι πολυτέλεια για τη θεολογία. Η ραγδαία επιδείνωση της σχέσεως του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον παίρνει πλέον εφιαλτικές διστάσεις. Όσοι τυχόν αφήνουν το ζήτημα αυτό στην επέμβαση του θεού και μόνον, παραβλέπουν και υποτιμούν τη σημασία της ανθρώπινης ελευθερίας και ευθύνης» . Ο Θεός θα απαιτήσει λόγο από τους ανθρώπους για την τύχη του υλικού κόσμου, τον οποίον τους έχει παραδώσει, «εργάζεσθε και φυλάσσειν». Η θεολογική προσέγγιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι επιτακτική ανάγκη να αποτελέσει την εναλλακτική λύση τόσο ενάντια του τεχνολογικού πολιτισμού των συγχρόνων δυτικών κοινωνιών μας, που καταστρέφει αλόγιστα το φυσικό μας περιβάλλον όσο και ενός παγανισμού που επιδιώκει πλέον φανερά να δώσει αυτός τη λύση στα αδιέξοδα της οικολογικής μας κρίσεως.

Σε παρόμοιο συμπέρασμα καταλήγει ο καθηγητής Ηλίας Οικονόμου στο βιβλίο του «Θεολογική Οικολογία». Ο άνθρωπος είτε το θέλει είτε όχι είναι μόνο λειτουργός του φυσικού κόσμου, με τη διπλή έννοια, του εκμεταλλευτή και του συντηρητή. Η κατάχρηση αυτού του δικαιώματος δημιουργεί τις προϋποθέσεις της αδράνειας ή της αυτοκαταστροφής. Τελικά δεν απειλείται ο πλανήτης, αλλά ο άνθρωπος.

Το οικολογικό πρόβλημα δεν θεωρείται επιστημονικό ή τεχνοκρατικό, αλλά, όπως τόνιζε o μακαριστός Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος, «πρωτίστως πνευματικό πρόβλημα». Δεν οφείλεται στα πράγματα ή τις ιστορικές συγκυρίες, αλλά στον άνθρωπο. Και βασική αιτία είναι ο εγωισμός και η φιλαυτία, τα οποία οδήγησαν τον άνθρωπο στην αυτονόμησή του από το Δημιουργό Θεό. Για το λόγο αυτό το πρόβλημα δεν μπορεί πια να επιλυθεί χωρίς μια ριζική αλλαγή της νοοτροπίας του ανθρώπου, και των συμπεριφορών του απέναντι στον εαυτό του, στους άλλους ανθρώπους, απέναντι στο Θεό και σε ολόκληρη τη Δημιουργία.

Ο μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας προσθέτει: «Χωρίς την θεραπεία του ανθρώπου από τον εγωκεντρισμό, τον ευδαιμονισμό, την περιφρόνηση προς τον υλικό κόσμο, η οικολογική κρίση απλώς θα επιδεινώνεται. Πρέπει να αλλάξει η ανθρώπινη νοοτροπία και συμπεριφορά. Δεν επαρκεί η επιστήμη για αυτό, χωρίς την Εκκλησία».

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος τόνιζε σε ομιλία του: «Η Εκκλησία, ως παράγων διαμορφώσεως συνειδήσεων οφείλει να επιδράσει στη νοοτροπία των πιστών αυτής και των σύγχρονων ανθρώπων, ώστε να δημιουργηθεί και αναπτυχθεί η απαιτούμενη ευαισθησία έναντι του οξυτάτου και απειλητικού αυτού προβλήματος.

Ο καθηγητής Γεώργιος Μαντζαρίδης σημειώνει: « Η Εκκλησία βλέπει την οικολογική κρίση ως έκφραση της πνευματικής και ηθικής κρίσης του ανθρώπου και την τοποθετεί μέσα στα πλαίσια της εσχατολογικής της προοπτικής. Δε λησμονεί τη φθαρτότητα και προσκαιρότητα του κόσμου, ενώ ταυτόχρονα προσβλέπει στην εν Χριστώ ανακαίνιση»

Επιθυμώ να ολοκληρώσω την ομιλία μου στο εκλεκτό αυτό ακροατήριο, το οποίο πιστεύει στην Ορθοδοξία ,με ένα απόσπασμα ενός άρθρου, που έγγραψε πριν από λίγα χρόνια ο διακεκριμένος συγγραφέας και χριστιανός διανοούμενος Κώστας Ε.Τσιρόπουλος.

«Το μέγα πρόβλημα του 21ου αιώνα δεν συνιστά ,τόσο κρίσιμο και επείγον καθήκον των πολιτειών, όσο καθήκον της θρησκείας. Διότι εκκινά, τίθεται και τελικά λύεται μες στην συνείδηση του ανθρώπου. Και τούτη την ανθρώπινη αποκατάσταση ,πριν από την Παιδεία ,πριν από την Πολιτεία ,η θρησκεία οφείλει να επιδιώξει και να επιτύχει.

Με την έννοια αυτή η θρησκεία θα φανερώσει και τον οικολογικό ,και τον γλωσσικό ,και τον κυριαρχικά οντολογικό της χαρακτήρα. Είναι η μονή δύναμη που μπορεί να αρπάξει τον άνθρωπο από τα βάθη του ,τις ρίζες του, να τον ανασύρει από αυτό τον πολτό του υλιστικού καταναλωτισμού και να τον υψώσει πάλι στην ιερή εκείνη αξιοπρέπεια που του χάρισε ο Θεός.

Να ξαναλειτουργήσει μέσα στη θρησκεία –και εγώ εννοώ ως θρησκεία μονό την Χριστιανική, που είναι και η μόνη που αποκάλυψε το κλειδί, το μυστικό, όλης της Δημιουργίας, την Αγάπη-ο ιερός λόγος του Θεού, «Ποιήσωμεν άνθρωπον». Για τούτο, το κεφαλαιώδες πρόβλημα του 21ου αιώνα απαιτείται η πλήρης σωματική και πνευματική (το συναμφότερον του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά) αναγέννηση του Ανθρώπου.

Αυτό το έργο δεν θα σημαίνει μόνο την επαναποκατάστασή του ως Όντος αλλά και την επανεξισορρόπηση ολόκληρης της Δημιουργίας με άξονα της αμετακίνητο τον θεό».

Σας ευχαριστώ