Παιδεία και Κρίση

Παιδεία και Κρίση

Η Κρίση σήμερα

(π. Μαρίνος Πιτσικάλης)

Όπου και να γυρίσουμε το βλέμμα μας, οποιαδήποτε ώρα της ημέρας, μία είναι η λέξη που κυριαρχεί. Σε όποιο από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και να στραφούμε, τηλεοράσεις, ραδιόφωνα, εφημερίδες, περιοδικά, πάντα το θέμα είναι το ίδιο: η οικονομική κρίση. Είναι κάτι που βιώνουμε δυστυχώς όλοι καθημερινά. Τι είναι όμως η κρίση αυτή και που οφείλεται;

Με πολύ απλά λόγια θα λέγαμε ότι η οικονομική κρίση οφείλεται στη διαφορά μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης. Στον αργό ρυθμό της παραγωγής που επιτυγχάνουμε απέναντι στο υψηλό βιοτικό επίπεδο που μάθαμε να ζούμε. Όταν όσα καταναλώνουμε είναι πολύ περισσότερα από όσα παράγουμε, τότε το οικονομικό ισοζύγιο γέρνει προς την πλευρά των εξόδων.

Η χώρα μας για να ανταπεξέλθει, αναγκάστηκε να δανειστεί με την ελπίδα ότι το διαταραγμένο ισοζύγιο κάποια στιγμή θα ανακάμψει. Όταν αυτό φυσικά δεν έγινε και οι δανειστές απαίτησαν την επιστροφή των δανεικών μαζί με τους αναλογούντες τόκους, τότε φθάσαμε στην κρίση και στη χρεωκοπία.

Βέβαια, και άλλες χώρες βρίσκονται σε δεινή οικονομική θέση και λαμβάνουν σκληρά οικονομικά μέτρα. Όμως οι χώρες αυτές έχουν υποδομές και ισχυρή βιομηχανική ή αγροτική παραγωγή και έτσι δε βρίσκονται στην ίδια ανυποληψία στην οποία έχει περιέλθει η χώρα μας.

Πρόκειται για ένα διεθνή διασυρμό και χλευασμό της πατρίδας μας και των κατοίκων της, που τραυματίζει την εθνική μας αξιοπρέπεια. Ακούσαμε από ομογενείς ότι έφθασαν στο σημείο να ντρέπονται να δηλώνουν ότι είναι Έλληνες, γιατί αυτή η πληροφορία προκαλούσε τον χλευασμό των συνομιλητών τους. Πηγαίνουμε στο εξωτερικό σε συνέδρια ή μιλάμε με συνεργάτες σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού και βλέπουμε μία ελαφρά ειρωνεία απέναντί μας.

Η αιτία του διασυρμού οφείλεται στα ψευδή οικονομικά στοιχεία, τα οποία έδιναν στα αρμόδια ευρωπαϊκά όργανα οι υπεύθυνες -υποτίθεται- ελληνικές κυβερνήσεις. Μια συνειδητή προσπάθεια εξαπάτησης, για να μπορούμε να εξασφαλίζουμε περισσότερα δάνεια και να προβάλλουμε προς τα έξω μία ψεύτικη εικόνα ευημερίας και προόδου. Μια τέτοια συμπεριφορά εξέθεσε διεθνώς τη χώρα μας, τραυμάτισε καίρια την αξιοπρέπειά της και μας ευτέλισε ως λαό στη διεθνή κοινότητα.

Είναι προφανές ότι τέτοιες συμπεριφορές προέρχονται από ανθρώπους διεφθαρμένους, οι οποίοι υποτάσσουν στο ατομικό συμφέρον και στην ιδιοτέλεια τους, την οικονομία, αλλά και την αξιοπρέπεια ενός ολόκληρου λαού. Δομικά στοιχεία αυτής της οικονομικής κρίσης είναι η διαφθορά των θεσμών, η διαφθορά της κοινωνίας και των επί μέρους πολιτών, καθώς και τα φαινόμενα της διαπλοκής. Όλα αυτά τα νοσηρά φαινόμενα, δείχνουν εν τέλει την αληθινή ποιότητα της κρίσης, η οποία είναι πνευματική και έχει σαν καρπό της την οικονομική.

Ήδη η δυσαναλογία μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης συνιστά όχι μόνον οικονομικό μέγεθος, αλλά πρωτίστως πνευματικό γεγονός. Σημείο πνευματικής κρίσης το οποίον αφορά όχι μόνο την πολιτική ηγεσία, αλλά και το λαό. Μια ηγεσία που δεν μπόρεσε να σταθεί υπεύθυνα απέναντι στο λαό, που δεν μπόρεσε ή δεν ήθελε να μιλήσει τη γλώσσα της αλήθειας, που πρόβαλε λαθεμένα πρότυπα, που καλλιέργησε τις πελατειακές σχέσεις, μόνο και μόνο γιατί είχε σα στόχο την κατοχή και τη νομή της εξουσίας.

Μια ηγεσία που παγίδευσε το λαό δίδοντας οικονομικές παροχές χωρίς να υπάρχουν τα ανάλογα αποθέματα. Μια ηγεσία που γνώριζε την κατάσταση της οικονομίας της χώρας, αλλά που εγκληματικά σιωπούσε. Μια ηγεσία που ουσιαστικά υπονόμευσε τα πραγματικά συμφέροντα της χώρας και του λαού.

Κι’ από την άλλη ένας λαός που λειτούργησε ανεύθυνα. Που γνώριζε και άκουγε ότι οι παροχές τις οποίες του πρόσφερε η ηγεσία δεν προέρχονταν από την εγχώρια παραγωγή, από αποθέματα, αλλά από δάνεια. Ένας λαός που δεν αγωνίσθηκε για την προκοπή της χώρας, που ουδέποτε πρόσεξε σχετικές προειδοποιήσεις, αλλά παραδόθηκε στην ευμάρεια, στον εύκολο πλουτισμό και στην καλοπέραση, επιδόθηκε στην κομπίνα και στην εξαπάτηση, που δεν προβληματίσθηκε για την αλήθεια των πραγμάτων, που στερημένος από ουσιαστική παιδεία δεν στάθηκε με κριτικό πνεύμα απέναντι στην εξουσία. Ας θυμηθούμε τα δάνεια που παρέχονταν αφειδώς για καλοκαιρινές διακοπές ή τις εορτές Χριστουγέννων και Πάσχα, τη χρυσή εποχή του χρηματιστηρίου, όπου όλοι έγιναν τζογαδόροι για το εύκολο κέρδος, τις μίζες στις δημόσιες δαπάνες και τις κάθε είδους σπατάλες.

Η ουσία της πνευματικής κρίσης είναι η απουσία νοήματος ζωής και ο εγκλωβισμός του ανθρώπου στο ευθύγραμμο παρόν. Ένα παρόν χωρίς μέλλον, χωρίς όραμα. Ένα παρόν καταδικασμένο στο ανιαρό και μονότονο. Η μετατροπή της ζωής σ’ ένα χρονικό διάστημα ανάμεσα σε δύο ημερομηνίες, αυτές, της γέννησης και του θανάτου, με άγνωστο το μεταξύ τους διάστημα. Σε μια τέτοια προοπτική το άσκοπο συναγωνίζεται το παράλογο και τον αγώνα τον κερδίζει πάντα το τραγικό, όπως θαυμάσια επισημαίνει ο μεγάλος Σέρβος Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς.

Το αποτέλεσμα ήταν μια βαθύτερη και μεγαλύτερη διαφθορά και μια κοινωνία ζωσμένη στο μαγγανοπήγαδο μιας πολιτικής χωρίς οράματα, που αδυνατεί να καταλάβει ότι η διαφθορά είναι πράξη απόγνωσης, ένα κυνήγι ευτυχίας σ’ ένα κόσμο που θεοποίησε την κατανάλωση. Όταν δεν υπάρχει άλλο όραμα ζωής πέρα από την κατανάλωση, όταν η οικονομική δύναμη και η επίδειξή της γίνεται ο μόνος τρόπος κοινωνικής καταξίωσης, τότε η διαφθορά είναι ο μόνος δρόμος ζωής, διότι διαφορετικά, αν δεν είσαι διεφθαρμένος, είσαι ανόητος.

Η παιδεία σήμερα

Το θέμα μας όμως σήμερα δεν είναι απλώς η κρίση, αλλά η συσχέτιση της κρίσης με την παιδεία. Λυπάμαι που το λέω, αλλά είναι τραγικό ότι οι υπεύθυνοι της Πολιτείας αδυνατούν να συλλάβουν την ουσία της. Νομίζω ότι η Παιδεία στον τόπο μας έχει βαλτώσει. Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα διαστρέφει συστηματικά και συνειδητά το μαθητή, οι πνευματικοί άνθρωποι, αν υπάρχουν, σιωπούν, οι πνευματικές αξίες έχουν καταπέσει, τα πρότυπα έχουν χαθεί.

Σήμερα ο άνθρωπος δικαίως τρέμει μήπως μειωθεί το εισόδημά του, αλλά δεν ανησυχεί το ίδιο για το έλλειμα παιδείας που αφορά τα παιδιά του και δεν αγωνιά για τον ευτελισμό του ανθρώπινου προσώπου και το μέλλον της χώρας στο παγκόσμιο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές χρησιμοποιούμε συνήθως το ρήμα «φορτώνω». Φορτώνουμε τον υπολογιστή με δεδομένα. Η σημερινή εκπαίδευση κάνει μόνο αυτό, «φορτώνει» τον εγκέφαλο των παιδιών μας με ύλη. Το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί αγωνίζονται να τελειώσουν την ύλη. Αυτός είναι ο πρώτος, ο ύψιστος και ο μοναδικός στόχος. Ο μαθητής, ως πρόσωπο, είναι απών από αυτή την εκπαιδευτική διαδικασία. Τα παιδιά μας μέσα στο Γυμνάσιο και το Λύκειο περνούν τα κρισιμότερα χρόνια της ζωής τους και το σημερινό σχολείο είναι απολύτως αδιάφορο για το μαθητή σαν πρόσωπο, για την ψυχή του. Το σημερινό σχολείο τεμαχίζει την προσωπικότητα του μαθητή, τον ακρωτηριάζει οντολογικά και τον διαστρέφει έχοντάς τον μεταποιήσει σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, στον οποίο το μόνο που έχει να προσφέρει είναι να τον «φορτώνει» με πληροφορίες, έχοντας έτσι αχρηστεύσει την κριτική του ικανότητα. Στο Ευαγγέλιο διαβάζουμε ότι ο Κύριος προέκοπτε «σοφία και ηλικία και χάριτι». Τα παιδιά μας όμως μεγαλώνουν σήμερα μόνο «σοφία και ηλικία», αλλά όχι «και χάριτι» και αυτό είναι το δράμα τους.

Η κρίση παιδείας, βαθύτερης δηλαδή και ουσιαστικής καλλιέργειας της προσωπικότητας του ατόμου, που πλήττει όχι μόνο τη χώρα μας αλλά τον ευρύτερο χώρο, αποπροσανατόλισε το σύγχρονο άνθρωπο και υπονόμευσε τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του, τις επιδιώξεις, τις επιθυμίες, τις βιοτικές του προτεραιότητες, ολόκληρη τη ζωή, τη δική του και των γύρω του. Η επιθυμία απόκτησης όλο και περισσότερων υλικών αγαθών εξελίχθηκε-ελλείψει ουσιαστικής παιδείας και ικανότητας ιεράρχησης αναγκών και επιδιώξεων- σε μανία καταναλωτισμού, με το πολυτελές αυτοκίνητο ή σπίτι, τα ακριβά ρούχα, το σκάφος, τις τραπεζικές καταθέσεις, τα κέρδη από το χρηματιστήριο ή τον τζόγο να ανάγονται σε αυτοσκοπούς, η φοροδιαφυγή σε εξυπνάδα και το χρήμα σε μέτρο αξιολόγησης της επιτυχίας του ατόμου. Χάθηκε το μέτρο. Έλειψε το όραμα. Παρατοποθετήθηκε το νόημα της ζωής. Το κυνήγι τού χρήματος έγινε αυτοσκοπός. Σε τέτοιες καταστάσεις μειώνονται οι αναστολές, εκλείπουν τα σημεία αναφοράς, χαλαρώνουν οι αντιστάσεις, αρχίζει η φθορά, επιδίδει η διαφθορά. Παύουν δηλαδή να λειτουργούν οι οδοδείκτες και οι δικλίδες ασφαλείας μιας πραγματικής παιδείας: οι σωστές αξιολογήσεις στη ζωή, το ήθος, η αίσθηση ευθύνης και, κυρίως, η αίσθηση του μέτρου και των ορίων. Μιλάμε, βέβαια, για μια πραγματική παιδεία η οποία έχει μεν ως βάση τη σχολική εκπαίδευση, αλλά συνδιαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες: τα ενδιαφέροντα καθενός, τις ποικίλες επιλογές του (κοινωνικές, πολιτικές, ηθικές, θρησκευτικές), τις ευαισθησίες του, τη διάθεση αυτομόρφωσης και την όλη σχέση του με τον πολιτισμό (με το βιβλίο, το θέατρο, τη μουσική, τον κινηματογράφο, τα εικαστικά, την επιστήμη, την ευρύτερη διανόηση).

Είναι φανερό ότι μιλώντας για παιδεία δεν εννοούμε τις απλές γνώσεις ή τους όγκους των ασύνδετων πληροφοριών που παρέχει ήδη η σχολική εκπαίδευση. Δεν αναφερόμαστε στον «γραμματιζούμενο», αλλά στον «μορφωμένο» -διάκριση που κάνει εύστοχα η λαϊκή σοφία. Μιλάω για ένα σχολείο και μια γενικότερη παιδεία που μορφώνει πολίτες υπεύθυνους, σκεπτόμενους, καλλιεργημένους, κοινωνικά ευαίσθητους, πολίτες με ιδανικά, αρχές και αξίες, πολίτες που αγαπούν την πατρίδα τους και νοιάζονται γι΄ αυτήν, πολίτες με αναφορά σε ρίζες και παραδόσεις, πολίτες με ταυτότητα, που ξέρουν από που έρχονται και που πάνε, πολίτες που σέβονται τους θεσμούς και τιμούν τους συμπολίτες τους.

Άμεσες και έμμεσες συνέπειες κρίσης στην Παιδεία

Η ελληνική κρίση είναι πολυδιάστατη: είναι κρίση θεσμική, κρίση πολιτική, κρίση κοινωνική. Οι δανειστές επέβαλαν μια σκληρή δημοσιονομική πολιτική που έμελλε να πλήξει θεμελιακά κοινωνικά, πολιτικά και εργασιακά δικαιώματα και να αλλάξουν ριζικά το κοινωνικοπολιτικό χάρτη της χώρας.

Τα μέτρα αυτά επηρέασαν όλους τους τομείς της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης. Οι δραστικές περικοπές στον ετήσιο προϋπολογισμό για την εκπαίδευση, οι συγχωνεύσεις και καταργήσεις σχολικών μονάδων και οι ραγδαίες εργασιακές μεταβολές των εκπαιδευτικών αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου της σημερινής κατάστασης.

Στην περίοδο 2009-2014, μειώθηκαν κατά 35.5% οι δαπάνες στο χώρο της εκπαίδευσης, ενώ στην περίοδο 2013-2016 προβλέπεται πρόσθετη μείωση της τάξης του 14%. Έτσι, οι δαπάνες για την Παιδεία μέσα σε επτά χρόνια υπολογίζεται ότι θα μειωθούν κατά 49.5%, καλύπτοντας συνολικά μόλις το 2.23% επί του εθνικού ΑΕΠ. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να συγχωνευτούν πάνω από 2.000 σχολεία.

Όσον αφορά τους εκπαιδευτικούς, στην ίδια περίοδο έλαβαν χώρα οι ακόλουθες εξελίξεις:

- Μειώθηκε ο αριθμός τους κατά 30%. 4 στους 10 εκπαιδευτικούς είναι πάνω από 50 ετών. Μόλις το 1% των εκπαιδευτικών είναι κάτω των 30 ετών.

- Καταργήθηκαν διάφορες ειδικότητες

- Τέθηκαν σε διαθεσιμότητα 2.500 εκπαιδευτικοί

- Μειώθηκαν οι προσλήψεις αναπληρωτών

- Μειώθηκαν οι αποδοχές κατά 45%

- Αυξήθηκε το διδακτικό ωράριο των εκπαιδευτικών.

Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι κατά την τελευταία πενταετία αυξήθηκε ο αριθμός των μαθητών που δεν πηγαίνουν στο σχολείο κατά 11.4%.

Στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μειώθηκε ο προϋπολογισμός για τα πανεπιστήμια κατά 50% και το διοικητικό προσωπικό, ενώ καταργήθηκαν και συγχωνεύθηκαν πολλά πανεπιστημιακά τμήματα με το περίφημο σχέδιο «Αθηνά».

Άλλες συνέπειες στο χώρο της εκπαίδευσης επιγραμματικά είναι οι ακόλουθες:

Α) Λιγότερα χρήματα για τις λειτουργικές δαπάνες των σχολείων

Β) Μείωση του ρυθμού ανέγερσης σχολικών κτιρίων

Γ) Συγχωνεύσεις τμημάτων – περισσότεροι μαθητές στα τμήματα  

Δ) Συγχωνεύσεις σχολικών μονάδων

Ε) Μείωση των προσλήψεων νέων Εκπ/κων

Στ) Μεταβολή των εργασιακών σχέσεων των Εκπ/κων – περισσότεροι καθηγητές σε δύο ή τρία σχολεία – περισσότεροι με ελαστικές σχέσεις εργασίας (ωρομίσθιοι) αναγκαστικές αποσπάσεις σε άλλες περιφέρειες.

Ζ) Καμία πρόσληψη κοινωνικών ψυχολόγων, με τους εκπαιδευτικούς να καλύπτουν τα κενά εκ των ενόντων και το σχολείο να υπολειτουργεί.

Αυτή είναι μια πρώτη προσέγγιση απλή, ορθολογιστική που καταδεικνύει τις συνέπειες που υφίσταται το σχολείο από την κρίση.

Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Η δεινή οικονομική κρίση που έχει εισβάλει σε όλα τα σπίτια των μέσων οικονομικά και πολιτισμικά οικογενειών, τα οποία αποτελούν εξάλλου και τη συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων στη δημόσια εκπαίδευση και στα δημόσια σχολεία μας, έχει δημιουργήσει ένα πλήθος προβλημάτων και παρενεργειών στους μαθητές. Αυτά μεταφέρονται από το σπίτι στο σχολείο, όπου και παρατηρούνται πρωτόγνωρες οδυνηρές καταστάσεις.

Να μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:

Σύμφωνα με στοιχεία της ΟΛΜΕ το φαινόμενο της εκδήλωσης επιθετικής συμπεριφοράς των μαθητών, λόγω της οικονομικής κρίσης αυξάνεται με φρενήρεις ρυθμούς. Έχουμε σύσταση συμμοριών, ξυλοδαρμούς παιδιών, επιθετική συμπεριφορά μαθητών. Η Εισαγγελία Ανηλίκων έρχεται αντιμέτωπη καθημερινά με απίστευτα περιστατικά, όπου πρωταγωνιστούν μαθητές, οι οικογένειες των οποίων βρίσκονται σε δεινή οικονομική κατάσταση. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 2013 έγιναν 80 παρεμβάσεις εισαγγελέων σε παρόμοια περιστατικά, ενώ τα προηγούμενα χρόνια αυτά ήταν ελάχιστα. Γνωστός μου διευθυντής σε Τεχνικό Λύκειο στα Λιόσια μου ανέφερε ότι καθημερινά παρατηρούνται κλοπές στο σχολείο, μέχρι και μηχανάκια μαθητών, ενώ μία φορά έβαλαν φωτιά στο γραφείο του, για να εξαφανίσουν φακέλους βαθμολογιών.

Υπάρχουν όμως και πιο τραγικά περιστατικά. Στην Εισαγγελία Ανηλίκων έφτασε επώνυμη καταγγελία από γυμνάσιο της Καλλιθέας για περιστατικά κλοπής κολατσιού ορισμένων παιδιών από κάποιους συμμαθητές τους που πεινάνε.

Οι δάσκαλοι στο 5ο και 22ο Δημοτικό Σχολείο Κερατσινίου αποφάσισαν να υιοθετήσουν ατύπως οικογένειες που έχρηζαν οικονομικής στήριξης. Ο πρόεδρος του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Κερατσινίου - Περάματος δήλωσε: «Έχουν έρθει μαθητές με επιστολή γονέα προς το δάσκαλο ή τον καθηγητή τους, που μας ζητεί εμπιστευτικά να δώσουμε στο παιδί τους δέκα ευρώ ή να του προσφέρουμε μεσημεριανό» «και θα σας τα επιστρέψουμε, μόλις πάρουμε τα λεφτά της πρόνοιας».

Με έρανο, σύμφωνα με άρθρα εφημερίδων, ζεσταίνονταν οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί στο 2ο Δημοτικό Σχολείο Καλαμπάκας Τρικάλων. Πρώτη ανταποκρίθηκε η ηγουμένη της Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων, η οποία και έστειλε στο σχολείο 700 ευρώ, ενώ και ο Δήμος Καλαμπάκας ενέκρινε για τη σχολική επιτροπή 2.600 ευρώ.  

Σε πολλές περιοχές υπάρχει πρόγραμμα διανομής πρωινού σε μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης που στερούνται κολατσιού, λόγω της οικονομικής συγκυρίας. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιεί και ο δήμος Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τα κυλικεία των σχολείων. Για το λόγο αυτό εγκρίθηκε το ποσό των 32.000 ευρώ. Ο δήμος Θεσσαλονίκης κατέγραψε 600 περίπου μαθητές που στερούνται πρωινού φαγητού.

Η θέση της Ελλάδας στην Ευρώπη στο χώρο της Παιδείας

Ποια είναι όμως η θέση της Ελλάδας στην Ευρώπη στο χώρο της Παιδείας; Κάτω από τον μέσο όρο των μελών του ΟΟΣΑ στον τομέα του εκπαιδευτικού συστήματος βρίσκεται η Ελλάδα, καθώς σύμφωνα με νέες μετρήσεις έπεσε 17 θέσεις. Από την 25η βρέθηκε στην 42^η. Αυξήθηκε το ποσοστό των 15χρονων Ελλήνων μαθητών με χαμηλές επιδόσεις στην κατανόηση κειμένου, τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες από το 2009 ως το 2012, σύμφωνα με έκθεση του ΟΟΣΑ σχετικά με τις δεξιότητες των 15χρονων μαθητών.

Σύμφωνα με μελέτη του ΟΟΣΑ, στην οποία το 2012 συμμετείχαν περίπου 510.000 μαθητές, ηλικίας από 15 έως 16 ετών, από τα 34 κράτη-μέλη του ΟΟΣΑ, καθώς και από 31 χώρες εταίρους, (πάνω από το 80% της παγκόσμιας οικονομίας), παρατηρείται ότι η ΕΕ, ως σύνολο, υστερεί σημαντικά όσον αφορά στα μαθηματικά, αλλά η εικόνα είναι πιο ενθαρρυντική όσον αφορά στις φυσικές επιστήμες και την κατανόηση κειμένου.

Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν, ότι από το 2009, δέκα κράτη μέλη (Βουλγαρία, Τσεχία, Γερμανία, Εσθονία, Ιρλανδία, Ουγγαρία, Λετονία, Αυστρία, Πολωνία και Ρουμανία) έχουν επιτύχει σημαντική πρόοδο στη μείωση του ποσοστού των ατόμων με χαμηλές επιδόσεις στις τρεις βασικές δεξιότητες. Ωστόσο, πέντε χώρες της ΕΕ (Ελλάδα, Ουγγαρία, Σλοβακία, Φινλανδία και Σουηδία) κατέγραψαν αύξηση αυτού του αριθμού.

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα στην Ελλάδα, το ποσοστό των 15χρονων μαθητών με χαμηλές επιδόσεις στην κατανόηση κειμένου ανέρχεται σε 22,6%, έναντι 17,8% στην ΕΕ. Το ποσοστό των μαθητών με χαμηλές επιδόσεις στα μαθηματικά ανέρχεται σε 35,7% (22,1% στην ΕΕ) και στις φυσικές επιστήμες σε 38% (16,6% στην ΕΕ). Επιπλέον, μεταξύ 2009-2012, το ποσοστό των Ελλήνων μαθητών με χαμηλές επιδόσεις στην κατανόηση κειμένου αυξήθηκε κατά 1,3% (-1,9% στην ΕΕ), στα μαθηματικά κατά 5,4% (-0,2% στην ΕΕ) και στις φυσικές επιστήμες κατά 0,2% (-1,2% στην ΕΕ).

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο στόχος της ΕΕ είναι το ποσοστό των ατόμων με χαμηλές επιδόσεις και στις τρεις δεξιότητες να μειωθεί κάτω από το 15% ως το 2020.

Άμεσες και έμμεσες συνέπειες κρίσης στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση

Εκτός όμως από την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση υπάρχει και η τριτοβάθμια. Και ο χώρος αυτός βέβαια δεν έχει μείνει ανεπηρέαστος από την κρίση. Το πρόβλημα του ελληνικού Πανεπιστημίου είναι σύνθετο και η χαμηλή ποιότητά του και η απαξίωσή του οφείλεται σε πολλές αιτίες. Για λόγους οικονομίας μετρώ πέντε τουλάχιστον εγγενείς αιτίες που έχουν οδηγήσει τα ΑΕΙ (και γενικότερα την Παιδεία μας) στη σημερινή κατάσταση:

1) ο λανθασμένος τρόπος εισαγωγής των φοιτητών. Χιλιάδες φοιτητές βρίσκονται κάθε χρόνο στα ΑΕΙ με μηδενικές σχεδόν επιδόσεις στις εισαγωγικές εξετάσεις. Σχεδόν κάθε χρόνο σε τμήματα Επιστήμης Υλικών περνούν μαθητές με μέσο όρο βαθμολογίας κοντά στο 10. Έχοντας ήδη ένα βεβαρημένο διδακτικό παρελθόν μπαίνουν σε μια σχολή που συνήθως δεν είναι η πρώτη τους επιλογή. Αποτέλεσμα: και οι ίδιοι απογοητεύονται και ταυτόχρονα επιβαρύνουν ένα σύστημα ούτως ή άλλως προβληματικό.

2) ο λανθασμένος τρόπος εκλογής και εξέλιξης του προσωπικού. Ένα υπολογίσιμο ποσοστό του διδακτικού προσωπικού, πρέπει να ομολογήσουμε, δεν θα έπρεπε να βρίσκεται στα ΑΕΙ. Να το πω διαφορετικά: στη θέση κάποιων που υπηρετούν σήμερα θα μπορούσαν να βρίσκονται άλλοι νεότεροι και ικανότεροι επιστήμονες. Η συνήθης ανέλιξη κάποιων, με βάση κυρίως την επετηρίδα, η μονιμότητα και η απουσία οποιασδήποτε αξιολόγησης κάνουν ώστε τα χλωρά να καίγονται με τα ξερά.

3) η μείωση του αριθμού των μελών ΔΕΠ. Τα τελευταία πέντε χρόνια δεν έχει γίνει καμία ουσιαστικά πρόσληψη στα ΑΕΙ της χώρας. Και από τα μέχρι τώρα δεδομένα δεν υπάρχει προοπτική για προκηρύξεις νέων θέσεων στο άμεσο προσεχές διάστημα. Όταν εγώ διορίστηκα στο Τμήμα Χημείας του ΕΚΠΑ το 1998 είμασταν περίπου 95 μέλη ΔΕΠ. Σήμερα είμαστε 43. Ήδη έχει κλείσει το Εργ. Βιοχημείας, ενώ στο Εργ. Χημείας Περιβάλλοντος έχει μείνει ένα μέλος ΔΕΠ. Αυτό που συμβαίνει σε εμάς είναι η γενική κατάσταση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. 

4) η εγνωσμένη ανικανότητα των εκάστοτε κομματικών υπουργών και η έλλειψη ενός μακρόπνοου στρατηγικού σχεδίου για την Παιδεία. Θεωρώ έσχατη κατάπτωση το γεγονός ότι στο υπουργείο Παιδείας βρίσκονται συνήθως άσχετοι και κάποτε απολίτιστοι πολιτικοί. Αποτέλεσμα: άχρηστες, επικαιρικές «μεταρρυθμίσεις», ερασιτεχνισμοί, πειραματισμοί, τυπολατρία. Η άλογη διασπορά (για λόγους κομματικούς) των ΑΕΙ και ΤΕΙ, η υποχρηματοδότηση και συνάμα η κατασπατάληση πόρων είναι προβλήματα ιδιαιτέρως σοβαρά. Για 3^η συνεχή χρονιά το ΕΚΠΑ μένει χωρίς τακτική πίστωση, χωρίς δηλαδή χρήματα για την εκπαίδευση των προπτυχιακών φοιτητών. Προσπαθούμε να χρησιμοποιήσουμε χρήματα από τα αποθεματικά του ΕΚΠΑ για την εξάσκηση των φοιτητών.

5) η κομματικοποίηση και ο πανεπιστημιακός συνδικαλισμός. Η κομματικοποίηση και ο ελεγχόμενος συνδικαλισμός συνιστούν ένα θλιβερό θεσμό, μία από τις κύριες αιτίες της απαξίωσης των ΑΕΙ. Νομίζω είναι ντροπή ένας ΓΓ κόμματος να βγάζει λόγο στα αμφιθέατρα. Είναι ντροπή ένας Πρωθυπουργός να επαινεί τη φοιτητική οργάνωση του κόμματός του επειδή κέρδισε τις εκλογές. Αποτυχημένοι Πρυτάνεις καταλαμβάνουν υπουργικούς θώκους. Όσο για τα γνωστά καμώματα συγκλητικών, πρυτάνεων και διοικητικών δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Καθημερινά ζούμε κάτω από τη δαμόκλειο σπάθη των καταλήψεων. Δεν είναι λίγες οι φορές που φοιτητικές παρατάξεις παρεμποδίζουν τις συνεδριάσεις της συγκλήτου ή των επιμέρους τμημάτων. Δεν είναι σπάνιο το γεγονός να κλειδώνουν ή και να χτίζουν καθηγητές μέσα στα γραφεία τους μέχρι αυτοί να ικανοποιήσουν τα αιτήματά τους. Αλλά και στο χώρο των συνδικαλιστών καθηγητών τα πράγματα δεν είναι καλύτερα. Θυμάμαι την πρώτη φορά μετά το διορισμό μου που πήγα σε συνέλευση του συλλόγου των καθηγητών πραγματικά τρομοκρατήθηκα βλέποντας μερικούς συναδέλφους. Φυσικά το αρχικό αυτό λάθος δεν το επανέλαβα μέχρι σήμερα. Δεν πάτησα το πόδι μου σε τέτοιες συναντήσεις.   

Η Παιδεία αιτία της κρίσης

Δημοσιεύθηκε σε εφημερίδα το παρακάτω κείμενο:

«Άκουσα πρόσφατα μια ιστορία που με προβλημάτισε για το πόσο βαθιά στο ελληνικό DNA έχει μπει το στοιχείο της διαφθοράς και της κομπίνας. Μία κυρία προσήλθε στον δάσκαλο του παιδιού της, σε μεγάλο ιδιωτικό σχολείο, και διαμαρτυρήθηκε έντονα για το βαθμό που είχε πάρει το παιδί της σε μια εργασία. Ο δάσκαλος της εξήγησε πως η εργασία δεν άξιζε, αλλά η κυρία επέμενε. Στο τέλος, εξοργισμένη, δήλωσε μάλιστα το εξής καταπληκτικό: «Δεν ξέρω τι μου λέτε, κύριέ μου. Εγώ πλήρωσα 200 ευρώ σε δασκάλα που δουλεύει εδώ, στο ίδιο σχολείο, για να μου ετοιμάσει αυτήν την εργασία». Και φυσικά σχολιάζει ο δημοσιογράφος «έχουμε δηλαδή μια κυρία που θεωρεί απολύτως φυσικό να πριμοδοτεί την κομπίνα του παιδιού της παραβιάζοντας κάθε κανόνα και κάθε ηθική, ένα κακομαθημένο παιδί που μαθαίνει από πολύ νωρίς πως «όλα αγοράζονται, αρκεί η τιμή να είναι σωστή», και μια δασκάλα που έχει κάνει τη μάθηση παρεμπόριο του αισχίστου είδους. Και η κατάληξη : «η ιστορία είναι τρομακτική γιατί δείχνει πως έχουμε γίνει μια κοινωνία που, με διάφορες δικαιολογίες και εκλογικεύσεις, έχει αποφασίσει ότι μπορεί να παραβιάζει όποιον κανόνα θέλει».

Τα παραπάνω, και όχι μόνο, είναι γνωστά και πολυσυζητημένα. Σήμερα η ίδια η κρίση επιβάλλει να ξεφύγουμε από την ακαδημαϊκή και τη γενικότερη φαυλότητα που δέρνει τον τόπο. Έχουμε παιδιά με όρεξη να σπουδάσουν και να προκόψουν. Έχουμε πανεπιστημιακούς δασκάλους (παρά τις εξαιρέσεις) ικανούς, ευσυνείδητους και εργατικούς. Καιρός, λοιπόν, να εγκαταλείψουμε την εσωστρέφεια και τις κομματικές εμμονές. Η Παιδεία είναι υπόθεση του Έθνους, όχι των κομμάτων. Λένε ότι η κατάπτωση των ΑΕΙ και της Παιδείας γενικότερα είναι μέρος της Μεγάλης Κρίσης. Λάθος: η γενικότερη κρίση οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στη χρόνια κρίση της Παιδείας.

«Ισχυρίζομαι, έλεγε ο αείμνηστος συγγραφέας Τάσος Λιγνάδης —και μάλιστα με κεφαλαία γράμματα— ότι τα Εξάρχεια δεν είναι συνοικία της Αθήνας. Είναι εικόνα της εποχής μας. Και τις εικόνες της εποχής τις δίνει πάντα η νεολαία της. Η νεολαία είναι η φωτογραφία της εποχής… τα παιδιά μας είναι παιδιά της εποχής μας. Η εποχή μας είναι δική μας κατάκτηση, δική μας ευθύνη, δική μας λογοδοσία, δική μας αλαζονεία και κυρίως δική μας «Παιδεία». Με πόνο δε πολύ διερωτάται γι’ αυτό το κατάντημα: «ποιος προετοίμασε και ποιος τροφοδοτεί το σύμπτωμα των Εξαρχείων; Ποιος έχει σμπαραλιάσει τον άξονα της εκπαίδευσης; Ποιος έχει κάνει κανόνα και ρυθμό ζωής την ασυδοσία; Ποιος έχει μεταμορφώσει την καθημερινότητα σε μια διαρκή υπολανθάνουσα εγκληματικότητα; …ποιος έδιωξε το φόβο του Θεού από το σχολείο, την οικογένεια και την κοινωνία;».

Κανένας συνετός άνθρωπος δεν μπορεί να ισχυρισθεί πως οι νεολαίες άλλων εποχών ήταν ιδανικές ή πρότυπα αγωγής· κάθε άλλο. Να ακούσουμε μια τέτοια φωνή: «η σημερινή νεολαία είναι διεφθαρμένη μέχρι τα τρίσβαθα της ψυχής της, είναι κακή και άθρησκη και νωθρή. Δεν θα γίνει ποτέ σαν την νεολαία του παρελθόντος και θα σταθεί ανίκανη να διασώσει τον πολιτισμό μας». Αυτά τα λόγια βρέθηκαν γραμμένα σε μια βαβυλωνιακή πινακίδα από άργιλο, η ηλικία της οποίας εκτιμάται ότι είναι μεγαλύτερη των 3000 ετών.

Πώς θα ξεπεράσουμε την κρίση στην Παιδεία;

Για να μιλήσουμε με τη γλώσσα της σκληρής ειλικρίνειας, η κρίση της Παιδείας ανθρωπίνως δεν είναι δυνατόν να ξεπερασθεί. Και τούτο επειδή θεωρούμε ως κέντρο μόνο τον υλιστικό άνθρωπο, το πλήθος των ανεξέλεγκτων ορέξεών του και φυσικά όλων των αθεμίτων ηδονών.

Όλοι οι προγραμματισμοί της σημερινής Παιδείας μάλλον συντηρούν ή και το χειρότερο τροφοδοτούν και υπηρετούν τους παραπάνω στόχους. Επομένως οι λύσεις που προτείνονται είναι ανέφικτες αλλά και ανώφελες, αφού δεν μπορούν μόνο οι οικονομικοί παράγοντες —ερήμην κάθε αρετής— να δώσουν κάποιο φως κάποια βάσιμη ελπίδα για ένα αξιοπρεπές και με ανθρώπινο —έστω και λίγο— πρόσωπο σύστημα αξιών που θα πηγάζουν από τους οραματισμούς της Παιδείας, και κατ’ επέκταση να νοηματίζουν τους τροφίμους της, δηλαδή τους νέους ή πιο απλά τα παιδιά μας!

Και η δυναμική λύση που προτείνεται

Από Ορθοδόξου πλευράς τα προβλήματα θα λυθούν, όταν η σπονδυλική στήλη της Παιδείας δεν θα είναι αποκλειστικά και μόνο ανθρωποκεντρική αλλά θεοκεντρική. Μία Παιδεία που θα συνδέεται άρρηκτα με την Παράδοσή μας, που ναι μεν δεν παραθεωρεί τη γνώση, αλλά την ιεραρχεί στη σωστή της θέση —δεν είναι πανάκεια επί παντός επιστητού— στην πυραμίδα των αξιών, και κινητήριος μοχλός θα είναι η διαμόρφωση προσωπικότητας του νέου ανθρώπου, που υποτίθεται ότι υπηρετεί η Παιδεία, με προεκτάσεις αιωνιότητος. Να μπορεί να φτάσει σ’ ένα τέτοιο οριακό σημείο ώστε «να δημιουργεί ως αθάνατος και να ζεί ως ετοιμοθάνατος»!

Ο άγιος των ημερών μας, κορυφαίος Σέρβος θεολόγος και φιλέλληνας, πατήρ Ιουστίνος Πόποβιτς γράφει θεοφώτιστα:

«…Το σχολείον είναι το δεύτερον ήμισυ της καρδίας του Θεανθρώπου, η δε Εκκλησία το πρώτον… Οι άγιοι είναι οι πλέον τέλειοι φωτισταί και παιδαγωγοί· όσον αγιώτερον ζη ο άνθρωπος, τόσον γίνεται καλύτερος παιδαγωγός και φωτιστής».

Η Παιδεία μας τότε μόνο θα διαμορφώνει προσωπικότητες, όταν πέρα από τις στείρες και αυτονομημένες γνώσεις θα ανοίγει ορίζοντες, θα δίνει προοπτικές, αλλά και δυναμικές, στις εκάστοτε παρουσιαζόμενες περιστάσεις, σωτήριες λύσεις, που εξυπακούεται θα είναι εφικτές, δηλαδή πρακτικά εφαρμόσιμες «στον καθ’ ημέραν βίον».

Η θέση της Εκκλησίας

Πρέπει να καταλάβουμε ότι βρισκόμαστε σε καιρό σποράς. Βρισκόμαστε σε καιρό σποράς στο μυαλό και τις καρδιές νέων ανθρώπων, που όλοι μας, ο καθένας μέσα από τον δικό του ρόλο, πραγματοποιήσαμε. Σπορά παιδείας, αξιών, προτύπων και οραμάτων.

Ιδού λοιπόν! Η κοινωνία μας, σα δέντρο μεγάλωσε, κανείς όμως δεν θα έβαζε ποτέ αυτό το δέντρο για να ομορφύνει τον κήπο του. Έδεσαν και οι καρποί. Τους γευτήκαμε, όμως το στόμα μας γέμισε πίκρα. Τρέχουμε τώρα να ραντίσουμε, τρέχουμε να κλαδέψουμε, τρέχουμε να μπολιάσουμε ή και να βάλουμε νάρθηκες - μερικοί τους λένε και μνημόνια - για να ισώσουν οι κορμοί. Τίποτε όμως δεν μπορεί να υποκαταστήσει το πρώτο και μέγα αρχικό λάθος: Το λάθος της επιλογής του σπόρου και του τρόπου της σποράς.

Πριν από λίγα χρόνια, αν και τα σημάδια δεν ήταν και λίγα, κάθε συζήτηση για το τι σπόρος πέφτει στις τάξεις και στα αμφιθέατρα εθεωρείτο μια γραφική συζήτηση πολυτελείας. Ταΐσαμε σπάταλα τους λάκκους με δανεικά και αμφίβολης ποιότητας λιπάσματα. Η γη όμως δεν ξεγελιέται. Η γη λέει πάντα την αλήθεια. Και η γη της σημερινής κοινωνίας μας λέει επίσης την αλήθεια. Όπως κάθε δέντρο είναι μάρτυρας του σπόρου που το γέννησε, έτσι και κάθε κοινωνία είναι μάρτυρας της παιδείας που την έθρεψε.

Μοναδική ελπίδα, αλλά και πανίσχυρο όπλο αληθινής αντίστασης είναι η παιδεία. Αυτός είναι ο σπόρος, που καθορίζει τους καρπούς της κάθε γενιάς. Οι σπόροι όμως, όπως καλά γνωρίζετε, δεν είναι απλώς κάποια ασήμαντα μικρά αντικείμενα. Ο σπόρος κουβαλάει μέσα του το σχέδιο, την εικόνα, την κάθε λεπτομέρεια του δέντρου που θα δώσει και που αυτό, με τη σειρά του, θα θεριέψει, και όπως λέει το Ευαγγέλιο, θα δώσει σκιά και καταφύγιο στα σμήνη των πετεινών του ουρανού. Και ενώ ο κάθε λογικός άνθρωπος, πριν σπείρει, φροντίζει να μάθει, ο κάθε σπόρος, τι φυτό θα του δώσει, εμείς, την κρίσιμη στιγμή της σποράς, θεωρήσαμε περιττή την ερώτηση, «τι ανθρώπους θέλουμε να διαμορφώσουμε;»

Όταν επί τρεις δεκαετίες αλλάζαμε και ξαναλλάζαμε τα συστήματα και επιτρέπαμε, οι χώροι της σπουδής να μεταβάλλονται σε αρένες κομματικών προγυμνασμάτων, όταν θελήσαμε να βγάλουμε τον Θεό από τη ζωή μας, ούτε χρόνος, ούτε δυνάμεις περίσσεψαν για μια σοβαρή συζήτηση γύρω από το τι λειτούργησε στο παρελθόν, με τι διδάγματα, θετικά και αρνητικά μας προίκισε μια ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων, τι καθορίζει την ταυτότητά μας, τι νοηματοδοτεί τη ζωή μας, πώς θα μάθουμε να συνυπάρχουμε, να συνεργαζόμαστε, να στηρίζουμε ο ένας τον άλλον.

Σήμερα, λυπούμαστε για τον ατομισμό και την αδιαφορία της κοινωνίας μας για τα κοινά, εμείς όμως ήμασταν, που «χωρίς περίσκεψιν, χωρίς αιδώ», που λέει και ο Καβάφης, θεοποιήσαμε στο σύστημα της παιδείας μας την βαθμοθηρία και ταυτίσαμε τον όρο «επιτυχία» μόνον με το ατομικό αριστείο. Αναζητούμε τώρα τις δυνάμεις του λαού μας, που θα μας περάσουν δια μέσου της Ερυθράς Θαλάσσης, εμείς όμως ήμασταν που αποθεώσαμε την μετριότητα, στιγματίσαμε τη διαδικασία ανεύρεσης των εξαιρετικών προσόντων και αδιαφορήσαμε για διαδικασίες ενεργοποίησης δεξιοτήτων, επενδύοντας μόνο στη μνήμη και στην απίστευτα βαρετή αναπαραγωγή γνώσεων, αμφίβολης κιόλας ποιότητας. Αναγνωρίζουμε την ανάγκη αυτοκριτικής και διόρθωσης των κακώς κειμένων, εμείς όμως ήμασταν που αρνηθήκαμε να μετρηθούμε με ένα μέτρο σταθερό, μια κλίμακα αξιών και επιδόσεων, ένα σύστημα αξιολόγησης, μετατρέποντας σε υπέρτατο κριτή έναν καχεκτικό και βολεμένο εαυτό. Λυπούμαστε, που τόσο εύκολα υποκύψαμε στον καταναλωτισμό, εμείς όμως ήμασταν, που αποκλείσαμε από τους χώρους της σπουδής τη χαρά της πρωτοβουλίας και της δημιουργίας. Μας πανικοβάλλει μια νεολαία, που δεν ξέρει να εκτιμά, που έμαθε μόνο να αγχώνεται, χωρίς να απολαμβάνει το ταξίδι για την Ιθάκη της γνώσης, μια νεολαία βέβαιη, πως μια καλή γνωριμία είναι το καλύτερο διδακτορικό, εμείς όμως ήμασταν που δαιμονοποιήσαμε τη λέξη «όρια» και τη λέξη «σεβασμός», κληρονομώντας στην επόμενη γενιά την ισόβια εφηβική μας ανωριμότητα να θέλουμε τα πάντα, τώρα και δωρεάν, και από κόστος και από κόπο. Το κάθε εμπόδιο στο «θέλω» μας έγινε εχθρός, που έπρεπε να εξολοθρευτεί.

Αν θέλουμε μια καλή παιδεία για τα παιδιά μας, δε θα πρέπει να τα προετοιμάζουμε μόνο για να βρουν δουλειά, αλλά θα πρέπει να τους μάθουμε τον τρόπο να σκέφτονται πώς θα ενταχθούν στην κοινωνία. Να τους δώσουμε προτάσεις και να τους ανοίξουμε το δρόμο, για να μπορέσουν να συμβάλλουν και αυτά ως ενήλικοι πια πολίτες στην ανάπτυξη και εξέλιξη της κοινωνίας μας. Γιατί από την παιδεία εξαρτάται η ατομική ευτυχία και η κοινωνική ευημερία του ανθρώπου. Για την σωστή και ισορροπημένη ανάπτυξη της χώρας πρέπει να ενισχύσουμε και να στηρίξουμε την παιδεία, τις επιστήμες και την έρευνα.

Ακόμα και στις μέρες μας υπάρχει ελπίδα. Υπάρχουν ακόμα υγιείς δυνάμεις, εκπαιδευτικοί με όραμα και αγάπη για το διακόνημά τους, αλλά και παιδιά που διψούν για μάθηση. Αξίζει να κάνουμε μια προσπάθεια. Άλλωστε, εμείς οι χριστιανοί ποτέ δεν υποστέλλουμε τη σημαία. Έχουμε την ελπίδα μας στον Κύριο. Από Αυτόν αντλούμε δύναμη και θάρρος. Ας οπλιστούμε με υπομονή και πίστη  σηκώνοντας τα μάτια στον ουρανό. Η κατάσταση μπορεί και πρέπει να ανατραπεί. Ας αναλάβουμε τον αγώνα αυτό για το μέλλον των παιδιών μας, για το μέλλον της πατρίδας μας.